فیلمنامه یا اسکریپت یا به زبان فرانسوی سناریو Scénario داستانی است که همراه با شرح جزئیات و توضیح صحنه‌ها برای ساخت فیلم نوشته می‌شود. به شخصی که فیلمنامه را خلق میکند و می نویسد، فیلم‌نامه‌نویس می‌گویند. عناصر فیلمنامه از داستان و شخصیت‌ها، صحنه‌ها، سکانس‌ها، پرده‌ها، موسیقی، مکان‌ها، حالت‌ها، دیالوگ‌ها و … تشکیل شده‌اند. فیلمنامه یا اسکریپت؛ یک اثر نوشته شده توسط فیلم‌نامه‌نویس برای یک فیلم، برنامه تلویزیونی یا بازی ویدیویی است که در آنها، جنبش، اعمال، بیان و گفت و گوهای شخصیت‌ها نیز نقل شده است. فیلمنامهای که برای تلویزیون نوشته شده نیز به عنوان یک نمایش تلویزیونی شناخته می‌شود.
پیش گفتار : فیلم نامه نسخه ملموس ذهنیات یک هنرمند و نویسنده و داستان پرداز هست که در نهایت روی برگه های کاغذ پیاده می شود و یک فیلم نامه نویس فردی ست که استعداد و توان اجرایی کردن ذهنیات و تصوراتش را در قالب داستان و نوشتار قابل درک را دارد و همچنین در فرمت و چیدمانی که بتوان از روی آن فیلم ساخت.
نکته : مفهوم پرده :
پرده یا Act به هر یک از بخش‌های نمایش (تئاتر، اپرا و …) می‌گویند. یک نمایش ممکن است شامل یک تا پنج پرده باشد. زمان معمول برای یک پرده در حدود ۳۰ تا ۹۰ دقیقه است که ممکن است به کوتاهی ۱۰ دقیقه نیز باشد. هر پرده ممکن است به اجزای کوچک‌تری به نام صحنه (معادل فارسی واژه Scene) تقسیم شود.
فیلم‌نامه‌نویس یا Screenwriter
فیلم‌نامه‌نویس یا Screenwriter یا سناریست scénariste به نویسندگانی گفته می‌شود که متنی که از روی آن فیلم می‌سازند را می‌نویسند. در ایران به این متن فیلمنامه یا سناریو می‌گویند. فیلم‌نامه‌نویس کسی است که فیلمنامهای کامل را، یا بر اساس طرحی از خودش یا بر اساس طرحی که به او داده شده‌است، می‌نویسد. «در کنار تهیه‌کننده، کارگردان و بازیگران از عوامل اصلی فیلم به حساب می‌آید.» فیلم‌نامه‌نویسان ممکن است نویسندهٔ رمان یا داستان هم باشند، یا این‌که تنها به نوشتن فیلمنامه بپردازند.
نویسنده طرح
نویسنده طرح کسی است که ایده اصلی فیلمنامه از اوست. معمولاً کسی که طرح فیلمنامه می‌دهد، خود نیز فیلمنامه را می‌نویسد، اما گاهی نوشتن فیلمنامه به دیگری سپرده می‌شود و نام او به عنوان نویسنده طرح، در عنوان‌بندی فیلم می‌آید.
بازنویسنده
بازنویسنده کسی است که فیلمنامه اصلی، به او سپرده می‌شود، تا برپایه نظر کارگردان یا تهیه‌کننده، تغییراتی در آن داده شود و فیلمنامه مطلوب و نهایی آماده شود.
بخش‌های فیلمنامه
صحنه
صحنه کوچک‌ترین واحد کنش دراماتیک در فیلمنامه ست. در هر صحنه دو عنصر زمان و مکان اهمیت دارد و حداقل یکی از این دو عنصر یا هر دو باید پیوستگی داشته باشد. فیلمنامه به صورت صحنه‌های شماره‌گذاری شده نوشته می‌شود. از نظر شیوه نگارش هر «صحنه» شامل سه بخش است:
سطر معرفی - نشان می‌دهد صحنه داخلی است یا خارجی و در چه زمانی و در چه مکانی اتفاق می‌افتد.
شرح صحنه - ضمن توصیفی حداقلی مکان اتفاقات فیزیکی که در صحنه رخ می‌دهد شرح داده می‌شود.
گفتگو - نام شخصیت، طرز بیان یا نام مخاطب که در پرانتز می‌آید و خودِ گفتگو. گاه شیوهٔ انتقال به صحنهٔ بعد مانند برش، فید یا دیزالو… در پایان صحنه نوشته می‌شود.
سکانس
سکانس یا به فرانسوی Séquence به مجموعه چند صحنه از فیلمنامه می‌گویند که وحدت موضوعی یا مضمونی داشته باشد. در ساختار عادی سینمای کلاسیک یا شاه‌پی‌رنگ به‌طور معمول دو سکانس در پرده اول، چهار سکانس در پرده دوم و دو سکانس در پرده سوم است. سکانس از تعدادی پلان (نما) و صحنه ترکیب می‌شود و یک واحد روایتی را با شروع و نقطه اوج و نتیجه نهایی به وجود می‌آورد. سکانس پله‌های اودسا در فیلم «زره دار پوتمکین»(۱۹۲۵) ساخته سرگئی آیزنشتین و سکانس چشمه آب معدنی در فیلم «هشت و نیم» (۱۹۶۳) ساخته فدریکو فلینی دو نمونه سکانس سینمایی است. فیلم، در واقع از سکانس‌های مختلف تشکیل می‌شود که در مرحله ساختن، بدون توجه به ترتیب نهایی آن با گروه‌بندی کردن صحنه‌ها در یک دکور یا در اختیار داشتن بازیگران در آن زمان به خصوص، فیلمبرداری می‌شود. به عنوان مثال، در فیلم «برباد رفته» صحنه آتش‌سوزی اتلانتا به دلایل اقتصادی (مخارج)، قبل از انتخاب کامل بازیگران فیلمبرداری شد. اینگرید برگمن من‌باب طعنه و کنایه در مورد برهم خوردن نظم وقایع فیلم می‌گوید: «همواره مقابل دوربین فیلمبرداری مجبور شده‌ام قبل از آشنائی با همبازی خودم در فیلم، با حالت پرشور و حرارت او را در آغوش بگیرم».
نظریه سید فیلد Syd Field
سید فیلد، یکی از نظریه پردازان آمریکایی سینما در حوزهٔ فیلمنامهنویسی بود. او کتاب‌های گوناگونی دربارهٔ نحوهٔ نگارش فیلمنامه به تحریر درآورده است، و هم‌اکنون فیلم‌نامه‌نویسان زیادی در سراسر دنیا از سرمشق سید فیلد در فیلمنامهنویسی تبعیت می‌کنند. الگوی سید فیلد هم‌اکنون یکی از رایج‌ترین الگوهای فیلمنامهنویسی در هالیوود است. سید فیلد پیش از مرگش در دانشگاه جنوب کالیفرنیا در بخش نگارش حرفه‌ای فیلمنامه مشغول به تدریس بود. همچنین او را به عنوان یکی از بهترین فیلمنامه نویسان تاریخ سینمای جهان می‌شناسند.
سرمشق فیلمنامهنویسی
اصلی‌ترین سرمشقی که سید فیلد پدیدآورده، مربوط به ساختار سه‌پرده‌ای در فیلمنامه است. او یک فیلم ۱۲۰ دقیقه‌ای را به سه بخش به ترتیب ۳۰، ۶۰ و ۳۰ دقیقه‌ای تقسیم میکند، و در هر بخش وظایفی را به عهدهٔ فیلم‌نامه‌نویس می‌گذارد؛ مثلاً در ۱۰ دقیقهٔ اول، باید شخصیت‌ها معرفی شوند، و فیلم، تماشاگر را جذب کند. به همین ترتیب نقاط عطف، بحران‌ها، موانع، نقطه اوج، و حل و فصل، هرکدام شیوه و جای به خصوصی در فیلمنامه دارند. مایکل بتی دانشمند آلمانی علوم رسانه‌ای، فیلمساز و متخصص بازی‌های رایانه‌ای، روش فیلد را وارد علوم رسانه‌ای کرد، و به صورت یک تز، برای دانش رسانه‌های دیداری درآورد. سید فیلد سرمشق خود را در فیلمی آموزشی ارائه داده، که برگردان به فارسی آن نیز در اختیار کاربران ایرانی قرار گرفته‌است. در میان بسیاری از علاقه‌مندان و دانشجویان رشته‌های هنر طرفدار دارد، و مورد استقبال می‌باشد. اگر بخواهیم فیلمنامه را به سه قسمت تقسیم کنیم و از آنها با عنوان، شروع، میان و پایان نام ببریم اینگونه می‌توان توضیحش داد:
شروع: ایجاد مخمصه. شخصیت اصلی چه می‌خواهد؟ چه چیز لازم دارد؟ باید چه بکند که به آنچه می‌خواهد برسد؟
میان: تعارض، عمل و عکس‌العمل. شخصیت اصلی برای به دست آوردن آنچه که می‌خواهد تقلا میکند و معمولاً در انتهای قسمت میانه شکست می‌خورد. اما در اثنای این شکست شروع به درک نیازهای حقیقی‌اش میکند.
پایان: تقلای نهایی، رفع مشکل و پیامد. پایان احساسی که در آن شخصیت اصلی پی می‌برد واقعاً به چه چیزی نیاز داشته است، چه به آنچه که می‌خواسته برسد یا نرسد.
نکته : ساختار سه پرده‌ای مدل مورد استفاده در روایت داستانی است که یک رمان را به سه بخش (پرده) که اغلب به نام‌های سرآغاز، مواجهه و فیصله تفکیک می‌شوند.
انواع فیلمنامه
فیلمنامه کوتاه : به فیلمنامهای گفته می‌شود که حداکثر حدود ۳۰ صفحه باشد. یا به طور کلی از فیلمنامه بلند که حداقل ۷۰ صفحه است کمتر باشد.
فیلمنامه بلند : متنی است برای فیلمی که شروع، میان و پایان مشخصی دارد. این متن معمولاً حدود دو ساعت فیلم را شامل می‌شود. سید فیلد مدرس فیلمنامهنویسی معتقد است فیلمنامه سینمایی باید صد و بیست صفحه باشد؛ و بر همین اساس فرمولی را برای ساختار این نوع از فیلمنامه ارائه داده است. اما کم نیستند فیلم‌هایی که زمانی حدود نود دقیقه (معادل نود صفحه) دارند. یا فیلم‌هایی سینمایی با زمانی بیشتر، مثلاً دویست و ده دقیقه. اما به هر حال فیلمنامه سینمایی از نظر زمانی بیشتر از هفتاد دقیقه است. در حالی که از لحاظ ساختاری نیز بر خلاف فیلمنامه کوتاه از موضوعی فرعی که رابطه‌ای تنگاتنگ با موضوع اصلی دارد، بهره می‌جوید. این موضوع یا داستان فرعی کمک میکند که موضوع اصلی بهتر معنا یابد و گیراتر و پررنگتر جلوه نماید. فیلمنامه بلند نیز می‌تواند گفتگو (دیالوگ) داشته باشد، یا فاقد آن باشد.
فیلمنامه سریالی : فیلمنامهای است که تقریباً همه عناصر فیلمنامه بلند را درون خود دارد، اما به صورت جزئی تفاوت دارد. این نوع فیلمنامه از نظر زمانی هیچ محدودیتی ندارد. می‌تواند چند قسمت یا دویست، سیصد، یا… قسمت باشد. از لحاظ موضوع برخلاف فیلمنامه سینمایی، صرفاً یک موضوع یا قصه فرعی دارد، این فیلمنامه می‌تواند چندین موضوع و قصه فرعی را به صورت مستقل یا به‌طور موازی پی بگیرد. می‌تواند شخصیت‌های فرعی فراوانی داشته باشد. از آنجا که این فیلمنامه برای تولید کار تلویزیونی در نظر گرفته می‌شود، و رسانه تلویزیون خصوصیاتی متفاوت با سینما دارد. (از جمله این تفاوت‌ها می‌توان به تمرکز مخاطب در سالن تاریک سینما و عدم آن تمرکز درون خانه و مقابل تلویزیون اشاره کرد) این فیلمنامه می‌تواند ریتمی کندتر از ریتم سینما داشته باشد. یعنی اگر در فیلمنامه سینمایی هر صفحه را معادل یک دقیقه فرض می‌کنیم، در کار تلویزیونی می‌تواند هر صفحه از فیلمنامه برابر با یک دقیقه و سی ثانیه باشد.
فیلمنامه اقتباسی : به فیلمنامهای گفته می‌شود که از روی متن ادبی، یک اثر هنری یا حوادث طبیعی با محتوایی مشابه اقتباس شده باشد. فیلمنامههای اقتباسی که منبع اصلی الهام قصه‌های آنان در خارج از ذهن و تصور فیلم‌نامه‌نویس‌های آنان قرار دارد، بیشتر از فیلمنامههای اصیل و اورجینال هستند. بسیاری از فیلم‌نامه‌نویسان جوان و قدیمی ترجیح می‌دهند از منابع مختلفی مثل کتاب‌های پرخواننده، قصه‌های کوتاه، نمایش‌های صحنه‌ای، فیلم‌های دیگر و مقالات و اخبار روزنامه‌ای به عنوان منبع الهام خود کمک بگیرند.
فیلمنامه مستند : فیلمنامه مستند نیز می‌تواند کوتاه یا بلند باشد. این قالب بیانی از فیلمنامه قالبی است که به بیان موضوع خود بدون دخالت تخیل نویسنده می‌پردازد. در این قالب نویسنده بر اساس تحقیقی که درباره موضوع و سوژه انجام داده است، دست به نگارش فیلمنامه می‌زند. این فیلمنامه می‌تواند بر اساس موضوعی باشد. یا هر چیز دیگری از جمله وقایع طبیعی (سیل، زلزله، آتش سوزی،...)، یافته‌های علمی و پزشکی، طبیعت و جانوران، پدیده‌های اجتماعی (جنایات، طلاق،...) و جنگ‌ها و مبارزات مردمی. در فیلمنامه مستند نویسنده از تخیل خود استفاده چندانی نمی‌کند. اما او می‌تواند با تحقیقی جامع و کامل، و بر اساس توان، مهارت و سلیقه خود کار را از یک گزارش ساده و سطحی به یک اثر هنری زیبا و به یادماندنی تبدیل کند.
مراحل نوشتن فیلمنامه
1. موضوع
2. سوژه
3. ایده
4. ریخت‌شناسی
5. طرح
6. سیناپس
7. تریتمنت : پیش‌نویس فیلمنامه یا تریتمنت treatment ، شرح روایی و کامل و دقیق داستان است. چیزی شبیه داستان کوتاه و به‌گونه‌ای نوشته می‌شود که بتوان با تمام جزئیات، فیلم را شناخت.
8. صحنه بندی
